urzędy w dawnej Polsce – urzędy dworskie, i lokalne, ziemskie, miejskie i wiejskie w Polsce i W. Księstwie Litew. do 1795. Urzędy w państwie Piastów formowały się na dworze władcy, który był ośrodkiem i źródłem władzy. Stanowiący jego najbliższe otoczenie urzędnicy dworscy pełnili jednocześnie funkcje adm. i sądowe. Sądownictwo dopiero z czasem wyodrębniło się w osobną gałąź władzy. Wyższych urzędników XI–XIII w. zwano komesami (komes); pol. odpowiednikiem komesa był żupan (żpan, pan), także czestnik, stołecznik. Z czasem tytuły te zaczęły określać nie urząd, ale wysoką pozycję społeczną. Najwyższym urzędnikiem występującym już w XI w. był komes nadworny (łac. comes palatinus), zastępujący monarchę, w sprawowaniu sądów i dowodzeniu wojskiem, dlatego przyjął słow. nazwę wojewody. Urzędnikami dworskimi byli: cześnik, koniuszy, sędzia dworski, stolnik, miecznik, łowczy (1), także komornicy, czyli dworzanie (od komora — dwór książęcy). Ich nazwy wskazywały na zakres sprawowanych funkcji. Od pocz. XII w. źródła notują urząd kanclerza (1) — kierownika kancelarii, którego pozycja rosła w miarę upowszechniania dokumentu w działalności państwa. W średniowieczu kanclerzem bywał zwykle duchowny. Wysokie stanowisko zajmował skarbnik zawiadujący skarbcem, gdzie przechowywano pieniądze na bieżące potrzeby dworu, klejnoty, także dokumenty; pieniądze były pod opieką mincerza — zarządcy mennicy, do którego rąk wpływały także dochody pieniężne. W dobie rozbicia dzielnicowego (XII–XIII w.) na Śląsku najważniejszym urzędnikiem był komornik wielki, zarządzający dworem książęcym; tamże powstał urząd marszałka — z dawnego koniuszego, który konkurował z komornikiem wielkim. Obok urzędów dworskich powstały też urzędy lokalne. W XI w. monarcha powoływał namiestników do zarządu prowincji. Ukształtował się też podział państwa na okręgi grodowe. Na czele okręgu stał komes grodowy, zw. kasztelanem (comes castellanus), który sprawował administrację polit. i gosp. oraz sąd w swoim okręgu — kasztelanii, posługując się podległymi mu urzędnikami: chorążym, wojskim, sędzią grodowym, włodarzem. W XIII w. urzędy dworskie ustabilizowały się na tyle, że przy łączeniu 2 lub więcej dzielnic w ręku jednego władcy (spadek, układy itp.) każda zachowywała własne urzędy. Przy niektórych urzędach jako stałych urzędników powoływano ich zastępców: podkanclerzego, podskarbiego, podkomorzego, podczaszego, podstolego, podkoniuszego, podłowczego, podsędka. Wykształciła się też praktyka dożywotności urzędów oraz powoływanie, zwł. na urzędy wyższe, przedstawicieli możnych rodów danej dzielnicy. Urzędnicy stanowili elitę społ. i władzy; otrzymywali uposażenie z części pobieranych na rzecz władcy dochodów, najpierw w naturze, następnie, w miarę rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej, w wyznaczonym im udziale w cłach, mytach, a w Małopolsce XIV–XV w. — w pensjach pieniężnych, które wypłacano z dochodów żup solnych w Wieliczce i Bochni. Urzędnicy sprawujący sądy pobierali część kar sądowych. Po zjednoczeniu państwa w XIV w. terytoria dawnych dzielnic utrzymały odrębność jako ziemie z własną hierarchią urzędniczą, odtąd zw. ziemską. Większe obszary, gdzie zachował się urząd wojewody, nazywano województwami. Niektóre województwa (gł. rus., mazowieckie, do wyodrębnienia się woj. lubelskiego 1476 — sandomierskie, po 1569 inkorporowane podlaskie) składały się z kilku ziem, z których każda miała swoje urzędy ziemskie. Do uprawnień wojewody należało doprowadzanie pospolitego ruszenia województwa na miejsce zborne, ustalanie cenników na wyroby rzem. w miastach, uczestniczenie w sądach wyższych dla szlachty; XIV–pocz. XV w. wojewodowie mieli ograniczone prawo azylu, chroniące szlachtę przed arbitralnością monarchy, sprawowali też sądownictwo zwierzchnie nad Żydami. W miarę upowszechnienia immunitetów ekon. i sądowych XIII–XIV w. oraz rozwoju samorządu miast kasztelanowie tracili swoje uprawnienia, zamieniając się w dostojników ziemskich. W XV w. uformował się jednolity system urzędów ziemskich, oparty gł. na wzorcu stołecznej Małopolski, do której stopniowo dopasowywały się inne dzielnice. Przodowały urzędy wojewody i kasztelana, które dawały dostęp do rady król., poźniejszego senatu. Do godności senatorskich zaliczano też na Kujawach, w Sieradzkiem i Łęczyckiem konarskich (koniuszych), przekształconych w XIV w. w kasztelanów konarskich (gdzie indziej urząd ten zanikł). Wysokim urzędnikiem lokalnym był podkomorzy, który sprawował sąd w sprawach o granice dóbr, był z urzędu opiekunem wdów i sierot szlachty, w Wielkopolsce zasiadał też w sądzie ziemskim, a za nim sędzia ziemski. Wraz z senatorskimi godności te określano często jako dygnitarskie (dignitates). W XIV w. nie istniała jeszcze hierarchia niższych urzędów ziemskich (officia), dają się jedynie ustalić wśród nich pewne równorzędne co do godności grupy; do jednej zaliczano chorążego, łowczego, skarbnika, do następnej stolnika, podstolego, cześnika i podczaszego, koniuszego, wojskiego, miecznika i podłowczego. Z czasem niektóre urzędy zanikały (podłowczego, podkoniuszego), inne odradzały się (skarbnika XVI–XVII w.). Hierarchia urzędnicza zaczęła ustalać się w XVI w., a usankcjonowała ją konstytucja z 1611. Wcześniej ukształtowała się hierarchia wojewodów w zależności od rangi województw; przodowały krak., wileńskie i poznańskie. Podobna kolejność była wśród kasztelanów, których dzielono ponadto na większych i mniejszych. Według tego porządku zasiadano w radzie król. (senacie) oraz zabierano głos, z tym że kasztelan stołecznego Krakowa zasiadał wyżej od wojewody krakowskiego. Urzędy, b. cenione przez zamożniejszą szlachtę, miały gł. znaczenie prestiżowe. W nauce przyjmuje się, że tytuły urzędnicze zastępowały w dawnej Polsce nie istniejące tytuły rodowe hrabiego, barona, które uważano za sprzeczne z zasadą równości szlacheckiej. Mianowanie na urząd przez króla, określane jako władza rozdawnicza, było formą zjednywania stronników wśród magnatów i wpływowej szlachty. Określone funkcje zachowali chorąży oraz wojski; ten ostatni w czasie pospolitego ruszenia pozostawał na miejscu, by czuwać nad bezpieczeństwem ziemi, przede wszystkim rodzin szlachty. Odrębne stanowiska zajmowali funkcjonujący w składzie sądu ziemskiego podsędek i pisarz. Byli oni — podobnie jak sędzia ziemski — mianowani przez króla spośród 4 kandydatów przedstawionych przez sejmik elekcyjny ziemski, gdzie urząd był nie obsadzony; praktykę tę usankcjonowały przywileje nieszawskie (1454). Sąd ziemski (sądownictwo — Sądownictwo w Polsce) objeżdżał ziemię, sądząc w miejscowościach, które były ośrodkami powiatów (okręgów) sądowych. Starostowie. Ponieważ urzędnicy ziemscy, dożywotni i nieusuwalni, stali się reprezentantami szlachty swojej ziemi, królowie — począwszy już od Wacława II czes. (1300–05) — powoływali jako swoich namiestników starostów. Starosta (capitaneus), zw. też ramieniem król. (brachium regale), był odwoływalny, nie musiał też być osiadły w danej ziemi; od przywileju koszyckiego (1374) zastrzeżono, że winien być Polakiem urodzonym w Królestwie, co miało znaczenie, gdy król wywodził się z obcej dynastii. Starostowie wielkopol., rus. i podolski byli zw. generalnymi (podobny tytuł przysługiwał tylko staroście krak.; generał ziem podolskich, generał ruski, generał wielkopolski). Starosta początkowo miał wszelkie uprawnienia władcze, z wyjątkiem prawa nadawania przywilejów; mógł powoływać pospolite ruszenie i dowodzić nim, sprawował sądownictwo w sprawach karnych naruszających bezpieczeństwo publ. (gdy chodziło o szlachtę osiadłą, tylko w zakresie 4 artykułów grodzkich), zarządzał dobrami król. — królewszczyznami, kontrolował władze miejskie, nieraz też je powoływał. W Małopolsce, gdzie stale przebywał król, urząd starosty powstał dopiero w 2. poł. XIV w. Tu król powoływał starostów grodowych (zw. też sądowymi) z jurysdykcją obejmującą 1–3 powiatów sądowych. W XIV w. w Małopolsce starostowie nie administrowali królewszczyznami, których zarząd należał do wielkorządcy W XV w. stopniowo upowszechniał się małopol. model urzędu starościńskiego (powoływanie nowych starostw grodowych oraz ograniczanie kompetencji starostw generalnych); utracili oni prawo powoływania pospolitego ruszenia, ograniczono ich rozległe początkowo kompetencje sądowe, wyjmowano spod ich zarządu kompleksy dóbr król. oddawanych w dzierżawę lub zastawianych. Dzierżawcę lub zastawnika takiego kompleksu określano mianem starosty niegrodowego, zw. tenutariuszem [łac. tenuta ‘czynsz’], zwyczajowo też starostą. Tenutariusz sprawował władzę — także sądowniczą — nad ludnością wiejską dzierżonej królewszczyzny, z prawem odwołania do króla jako pana zwierzchniego, nie miał natomiast, w odróżnieniu od starosty grodowego, jurysdykcji nad pozostałą ludnością. Wiceurzędnicy. Urzędnicy niekiedy wyręczali się w funkcjach mianowanymi przez siebie prywatnie i odwoływalnymi pomocnikami: podwojewodzim, wicepodkomorzym (komornikiem granicznym), wicesędzią, wicepodsędkiem, podpiskiem. W XIV–XV w. takich wiceurzędników zw. w żupcami, w Małopolsce — komornikami. Z powodu opozycji szlachty zanikli u schyłku XV w., z wyjątkiem podwojewodziego (który utrzymał się jako sędzia żyd.), oraz komornika granicznego. Starosta wyręczał się podstarościm, w sprawowaniu sądów — sędzią grodzkim, w grodach powiat. powoływał jako zastępców burgrabiów. Wicestarostę generalnego Wielkopolski, zw. od XVI w. surogatorem, zatwierdzał król, co umacniało jego pozycję wobec szlachty. Urzędnikami policyjnymi, powołanymi do ścigania przestępców oraz ich osądzania, byli XIV–XV w. justycjariusze [łac. iustitia ‘sprawiedliwość’, ‘prawość’], po polsku zw. oprawcami. Szlachta od schyłku XIV w. żądała zniesienia tego urzędu, który ingerował w kompetencje sądownictwa dominialnego panów i często nadużywał swoich uprawnień; justycjariuszy poddano władzy starostów, a następnie urząd zanikł (ostatni na Mazowszu w XVI w.). Do ścigania przestępstw, w sprawie których prowadzono dochodzenie z urzędu, zaczęto powoływać specjalnych urzędników-instygatorów. Instygator koronny oskarżał w sprawach o szkodę dla skarbu, zdradę państwa oraz przy przestępstwach urzędniczych. Istnieli też instygatorzy przy sądach ziemskich i grodzkich, powoływani przez sędziów i od nich zależni. Urzędy centralne w Królestwie ukształtowały się na pocz. XVI w. Dzielono je na koronne, zw. czasem wielkimi (np. marszałek wielki koronny), i nadworne. Podział miał znaczenie w zakresie hierarchii (koronne były wyższe), lecz nie oznaczał podziału funkcji. Po zawarciu unii lubelskiej (1569) w Rzeczypospolitej istniały równol. urzędy centr. — koronne i litewskie. Najwyższy był urząd marszałka dworu (znany od 1358), zw. później marszałkiem wielkim koronnym; zarządzał on dworem, był mistrzem ceremonii, sprawował sądy karne i kierował policją bezpieczeństwa w miejscu pobytu króla oraz ustanawiał tam ceny na żywność. Jego zastępcą był marszałek nadworny; istnieli też kanclerz i podkanclerzy (od XVI w. jeden musiał być osobą świecką, drugi duchowną), którzy kierowali kancelariami: większą i mniejszą; mieli szerokie kompetencje w zakresie spraw zagranicznych i wewn., ale do ich stałego podziału między nimi nie doszło. Kanclerz przewodniczył też w król. sądzie asesorskim, dokąd wpływały apelacje od sądów miejskich. Podskarbi koronny i jego zastępca podskarbi nadworny (urząd powstały na pocz. XV w.) zarządzali skarbem i w tym zakresie byli od XVI w. kontrolowani przez sejm. Podskarbi nadworny administrował też wydatkami króla i dworu. Marszałkowie, kanclerz i podkanclerzy oraz podskarbi koronny weszli w skład senatu (byli zw. ministrami); nie weszli natomiast do senatu nacz. dowódca wojsk zaciężnych — hetman wielki koronny, i jego zastępca — hetman polny, gdyż urzędy te ukształtowały się ostatecznie w 1. poł. XVI w., gdy skład senatu był już zamknięty. W praktyce z godnością hetmana, przynajmniej wielkiego, łączono urząd wojewody lub kasztelana, wprowadzając hetmana tą drogą do senatu. Hetman wielki sprawował jurysdykcję nad wojskowymi i ogłaszał przepisy sądowo-wojsk., tzw. artykuły hetmańskie. Utrzymywał też własnych rezydentów w Stambule, Bachczysaraju, Jassach i Bukareszcie, dzięki czemu miał istotny wpływ na politykę wsch. państwa. Na pocz. XVI w. powstał urząd referendarza (od 1507); było ich 2: duchowny i świecki; uczestniczyli z głosem doradczym w obradach senatu, sprawowali w imieniu króla, jako pana dominialnego, sądownictwo zwierzchnie w królewszczyznach. Na dworze król. byli nadal urzędnicy nadworni: stolnik, podstoli, cześnik, podczaszy, następnie kuchmistrz, krajczy, miecznik, woźniczy. W późniejszym czasie te urzędy nadworne zwano dygnitariatami. Osobny dwór miała królowa, nieraz też królewicze, gdzie kierownictwo sprawował ochmistrz dworu. Urzędnicy ziemscy również byli dożywotni, co dawało im znaczną samodzielność, gdyż usunięcie mogło nastąpić jedynie przez awans na wyższe lub równorzędne (za zgodą zainteresowanego) stanowisko. W XVI w. także urząd starosty wszedł do hierarchii urzędów ziemskich. Konstytucja 1611 ustaliła ich porządek starszeństwa, przyznając pierwsze miejsce podkomorzemu, za nim staroście grodowemu, następnie chorążemu, sędziemu ziemskiemu, stolnikowi, podczaszemu, podsędkowi, podstolemu, dopiero po nim cześnikowi, łowczemu, wojskiemu, pisarzowi sądowemu ziemskiemu, miecznikowi. Zasada niepołączalności (incompatibilitas) obowiązywała w stosunku do niektórych urzędów. Istniał zakaz łączenia urzędu starosty z godnością sędziego ziemskiego (1422), kasztelana i wojewody. Zakazywano dzierżenia dwóch (i więcej) starostw grodowych przez jedną osobę, czego zresztą często nie przestrzegano. Kumulacja urzędów naruszających tę zasadę bywała przedmiotem zatargów króla i dygnitarzy z posłami szlacheckimi. Urzędy w Wielkim Księstwie Litewskim. Związek z Litwą doprowadził do ustanowienia w W. Księstwie Litew. osobnego systemu urzędów centr. i lokalnych na wzór Korony z pewnymi odmianami. Proces rozpoczęty u schyłku XIV w. został zakończony w przededniu unii lubelskiej (1569). W każdym województwie prócz wojewody był tylko 1 kasztelan; na czele hierarchii ziemskiej Żmudzi stał nie wojewoda, lecz obieralny przez sejmik żmudzki, a następnie mianowany przez króla starosta, który wchodził w skład senatu. Hierarchia urzędników ziemskich w W. Księstwie Litew. była inna w każdym powiecie. Powołane 1565 powiaty były nie tylko jednostkami podziału sądowego, ale też adm. i wojsk.; zachowano urzędy lokalne właściwe tylko Litwie, jak: marszałków ziemskich, ciwunów, horodniczych, mostowniczych. Przykład litew. naśladowano XVII–XVIII w. w Koronie, tworząc w niektórych powiatach hierarchie urzędów powiatowych. W XVII–XVIII w., po utracie większej części Inflant, Smoleńszczyzny, części Ukrainy, zachowano tytuły urzędnicze tych województw i ziem. Miały one odtąd jedynie charakter tytularny, z wyjątkiem tych, które umożliwiały wejście do senatu (wojewodowie i kasztelanowie: parnawski, dorpacki, wendeński, smoleński, czernihowski, biskup smoleński). Sprzedaż urzędów i stopni oficerskich upowszechniła się w XVII w. Praktykował ją król oraz, za zgodą monarchy, ich dzierżyciele. Było to źródło dodatkowych dochodów władcy, mogące też stanowić sposób zaopatrzenia dla osoby sprzedającej wysłużony urząd (stopień oficerski). Własną organizację urzędniczą miały XIII–XIV w. miasta na prawie niemieckim (magdeburskim, chełmińskim czy średzkim). Najstarszym urzędem doby lokacyjnej był dziedziczny wójt, lennik właściciela miasta, który zarządzał miastem i przewodniczył sądowi ławniczemu (ława sądowa). W miarę rozwoju miast zamożne mieszczaństwo (patrycjat) wytworzyło reprezentację w postaci rady miejskiej z zarządcą miasta burmistrzem (lub burmistrzami) na czele. Z czasem do udziału w rządach miastem dopuszczono cechy rzem. i kramarzy. Miasta wykupywały dziedziczne wójtostwa i same mianowały czasowych wójtów sądowych. Urzędy miejskie były zróżnicowane, ponieważ każde miasto kształtowało je w zależności od układu sił społ. i wzorca, na jakim się oparło. Na obsadę urzędów miejskich, obieralnych lub obsadzanych przez kooptację, w miastach król. miał wpływ starosta, w pryw. faktyczna decyzja należała czasem bezpośrednio do pana miasta. Organizacja miast na prawie magdeburskim upowszechniła się XVI–XVII w. w W. Księstwie Litew., gdzie odróżniano pełny i ograniczony samorząd (wielkie i małe prawo magdeburskie). Ten drugi pozostawiał duży zakres władzy administracji państwowej. Urzędnik wiejski jako dziedziczny sołtys pojawił się w XIII w. we wsiach na prawie niemieckim. Sołtys był lennym urzędnikiem pana wsi. Jego samodzielność budziła niezadowolenie szlachty, która XV–XVI w. doprowadziła do likwidacji dziedzicznych sołectw. Na miejsce sołtysów panowie powoływali zależnych od siebie odwoływalnych wójtów. W XVI–XVIII w. istniała — znana na przykładzie Małopolski — organizacja samorządowa wiejska. Jej organami były: zebranie gromadzkie oraz urząd wiejski, czyli wójt z przysiężnymi i często pisarz wiejski prowadzący wiejską księgę sądową. W latyfundiach magnackich i królewszczyznach istniały całe hierarchie urzędników dominialnych, tzw. oficjalistów, złożone gł. z drobnej szlachty. Na czele zarządu dóbr, zw. często zamkiem, stał zazwyczaj administrator (rządca), kluczem kierował ekonom, folwarkiem — włodarz. Nazwy tych dominialnych urzędów i ich kompetencje były zależne od woli panów, którzy wydawali instruktarze i ustawy obowiązujące w ich dobrach. Pan dzierżył najwyższą władzę w posiadłościach pryw., od decyzji jego nie było — od XVI w. — odwołania. W królewszczyznach władzę zwierzchnią sprawował monarcha. Reforma urzędów w dobie oświecenia polegała na utworzeniu centr. urzędów kolegialnych dla poszczególnych gałęzi administracji. Współistniały one z utrzymującym się dawnym systemem urzędniczym. Marszałkowie, kanclerze, hetmani (ta godność była przejściowo zniesiona) itd. wchodzili w skład urzędów kolegialnych (nieraz jako ich przewodn.), zachowując tradycyjne tytuły. Symbioza ta znalazła wyraz w ustroju władz nacz. w Konstytucji 3 maja 1791. Dawny system urzędów przetrwał aż do III rozbioru (1795), a tytuły urzędnicze, jako prestiżowe, były w użyciu i później. Tytuły wojewody i kasztelana zostały odnowione w Księstwie Warsz. (1807–13) jako przysługujące senatorom — członkom izby wyższej Sejmu. Historia państwa i prawa Polski, red. J. Bardach, t. 1–2 1966, t. 3 1981 Warszawa; Urzędnicy zarządu lokalnego w późnośredniowiecznej Wielkopolsce, Poznań 1970; A. Bogucki Komes w polskich źródłach średniowiecznych, Warszawa–Poznań 1972; J. Michalski Osiemnastowieczne realia „Pana Tadeusza” w: Dzieło literackie jako źródło historyczne, Wrocław 1978; A. Gąsiorowski Starostowie wielkopolskich miast królewskich w dobie jagiellońskiej, Warszawa 1981; Z. Góralski Urzędy i godności w dawnej Polsce Warszawa 1983; A. Szymczakowa Urzędnicy łęczyccy i sieradzcy do połowy XV wieku, Łódź 1984; Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII–XVIII wieku, red. A. Gąsiorowski, t. 1–6, 8–11, Wrocław 1985–95; Urzędnicy województwa podolskiego XV–XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Przyboś, Kraków 1994. Juliusz Bardach Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.